28 października, 202028 października, 2020

Lodowce jako narodowe dziedzictwo

Nikt nie ma wątpliwości, że sagi islandzkie albo powieści Laxnessa stanowią ważny element islandzkiej kultury. Ale czy elementem narodowego dziedzictwa mogą być również obiekty naturalne? Przypadek lodowców uczy nas, że tak.

W roku 2019 wpisano Vatnajökull na listę UNESCO. Islandzki lodowiec stał się więc częścią światowego dziedzictwa, a także obiektem, o który wyjątkowo trzeba dbać. Islandczycy zdają sobie z tego sprawę już od dawna, choć park narodowy na tym terenie powstał dopiero w 2008 roku. Ale tak naprawdę Vatnajökulsþjóðgarður połączył dwa, istniejące już wcześniej obszary objęte ochroną: Skaftafell i Jökulsárgljúfur. Na chronionym obszarze znajduje się nie tylko największy lodowiec na Islandii i jeden z największych w Europie, ale również kryjące się pod jego czapą wulkany (bardzo aktywne), wypływające z niego liczne rzeki (większość większych na Wyspie) oraz wodospady. Częścią tego obszaru jest także fotogeniczna Jökulsárlon. Nawet tylko ta atrakcja turystyczna dowodzi, że jak ważna dla Islandczyków jest ochrona tego obszaru.

Dziedzictwo z natury

Vatnajökull to jednak tylko jeden z 269 znanych z nazwy lodowców na Islandii. Wszystkie zajmują aż 11% powierzchni Wyspy, a wypływające z nich rzeki są ważnym, jeśli nie głównym, źródłem wody pitnej na Islandii. Jeśli to nie wystarczający powód do tego, by otaczać je ochroną i uznać za narodowe dziedzictwo – bez tego życie na Wyspie byłoby o wiele trudniejsze – warto podkreślić, że lodowce są gwarantem równowagi w ekosystemie. Dopóki temperatura utrzymywała się na stabilnym poziomie, ich topnienie było optymalne – dawało początek rzekom i jeziorom. Niestety w wyniku globalnego ocieplenia lodowce pochłaniają znaczną część temperatury i topnieją znacznie szybciej, powodując nie tylko katastrofy lokalne (takie jak jökulhlaup na Islandii), ale również podnoszenie się poziomu morza, co w niedalekiej przyszłości grozi zatopieniem wielu wysp i terenów przybrzeżnych.

Lodowce w kulturze

Nie dziwi więc, że kwestia lodowców to jeden z najbardziej “palących” problemów, częsty temat islandzkiej sztuki współczesnej. Powstały prace zwracające uwagę na sam proces topnienia lodowców (np. świeczki projektu Brynjara Sigurðarsona, które przypominają wyglądem lodowce i znikają wraz z ich topnieniem) ale też takie, które dobitniej pokazują, na czym polega problem, ustawiając bryły prawdziwego lodu i pozwalając na ich zniknięcie, jak w pracy Ólafura Eliassona pt. IceWatch.

To, że współcześni artyści angażują się w ochronę przyrody wynika z przekonania, że lodowce są zagrożone. Nie ma więc czasu na zachwycanie się ich pięknem, tak jak robili to jeszcze malarze ubiegłego stulecia. Artyści tacy jak Ásgrímur Jónsson, Jóhannes Sveinsson Kjarval, Guðmundur frá Miðdal, Þórarinn Benedikt Þorláksson, Júlíana Sveinsdóttir, Jón Stefánsson i wielu, wielu innych, prezentowało obsypane śniegiem masywy na swoich płótnach. Nie zawsze są to lodowce takie, jakie widzimy na zdjęciach: jęzory lodu wypływające między wzgórzami. Czasem są to czapy lodu na wzniesieniach – wulkanach, masywy dominujące islandzki krajobraz, znaki szczególne na horyzoncie, punkty orientacyjne w dość monotonnym pejzażu. Czy traktowane były jako integralną część malowanego kadru rzeczywistości, a może obiekty o szczególnym znaczeniu, może nawet symboliczne? To kwestia indywidualna, uzależniona od stosunki artysty do danej przestrzeni: może była to góra bliska miejsca zamieszkania, może widok z okna pracowni, a może cel wycieczek czasów młodości? Liczba przedstawień lodowców w sztuce islandzkiej podkreśla jednak fakt, że są obecne w świadomości i wyobraźni zbiorowej Islandczyków. Chcąc nie chcąc Islandia bez nich nie istnieje.

W końcu lodowce pojawiały się w islandzkich tekstach kultury znacznie wcześniej. Weźmy chociażby jeden z najstarszych zabytków literatury islandzkiej – Eddę – a dowiemy się, że już jej autor doceniał potęgę lodowców. Snorri Sturluson pisze bowiem, że z lodowca narodziła się krowa Auðumbla, będąca odpowiedzialna za pojawienie się pierwszego człowieka na ziemi: “Krowa sama żywiła się liżąc lód i kamienie solą okryte. Po trzech dniach jej kamieni lizania, urodził się z nich Bure.” Poszukiwanie początków cywilizacji w lodowcach nie jest jednak w kulturze islandzkiej wyjątkowe, bowiem Andri Snær Magnason zestawia islandzki archetyp “lodowcowej kropy” z podobnym motywem w kulturze tybetańskiej. W O czasie i wodzie autor ten wielokrotnie odwołuje się do lodowców, jako depozytariuszy dziejów danego miejsca. Są one świadkami interesujących wydarzeń również w powieści Halldóra Laxnessa Duszpasterstwo koło lodowca, ekranizowanej przez córkę pisarza, Guðný Halldórsdóttir.

Źródło drogocennej mamony

Z lodowców płyną też pieniądze, wprost na konta Islandczyków albo do skarbu państwa. Po Błękitnej Lagunie i gorących źródłach, wycieczki na lodowiec lub do jaskiń lodowcowych stanowią obecnie jedno z najmodniejszych i najdroższych rozrywek na Wyspie. Bogatsi turyści mogą pozwolić sobie na takie wyprawy, prowadzone przez licencjonowanych przewodników albo organizowane przez lokalne biura podróży. Wspinaczki na Sólheimajökull czy Breiðamerkurjökull cieszą się rosnącym zainteresowaniem, podobnie jak wycieczki do jaskiń Langjökull czy Mýrdalsjökull.

Ci, którzy na sporty ekstremalne wolą popatrzeć w telewizji, zawsze mogą jeszcze namacalnie doświadczyć islandzkiego lodowca poprzez zakup butelkowanej wody glacjalnej, reklamowanej jako najczystsza woda pitna na ziemi. Marka Icelandic Glacial zdaje się stawiać głównie na turystów, zachęcając ich do “posmakowania” Islandii z importowanych butelek, ale też zabrania tego smaku ze sobą z powrotem do domu. Ta druga opcja jest także dostępna w nieplastikowej formie – na lotnisku w Keflaviku można napełnić własną butelkę wodą, która – jak głosi napis nad kranikiem – pochodzi wprost z islandzkich lodowców.

Jest jednak także druga, równie dochodowa co turystyka, branża wykorzystująca islandzkie lodowce. Chodzi tu mianowicie o branżę filmową, “wypożyczającą” islandzkie krajobrazy na plan filmowy. Wiele z hollywoodzkich produkcji kręcono na słynnej lodowej lagunie Jökulsárlón: Tomb Raider (2001), Śmierć nadejdzie jutro (2002), czy na samych lodowcach: Prometheus (2012), Interstellar (2014), żeby podać tylko największe tytuły. Islandzkie lodowce znajdziemy także w tle teledysków, zarówno islandzkich zespołów (Kaleo – Save yourself), jak i zagranicznych: u Bon Iver, Justina Biebera, a nawet naszej rodaczki: Natalii Przybysz.

W jakim więc sensie islandzkie lodowce stanowią element dziedzictwa narodowego? Chodzi nie tylko o to, że Islandczycy mogą identyfikować się z tym dość charakterystycznym i wcale nie takim rzadkim, choć występującym głównie na południu Wyspy, fragmentem krajobrazu. Jeśli jednak część społeczeństwa nie wychowywała się w cieniu lodowców, przekonali się, że są one częścią kultury z książek i obrazów, które kształtowały i nadal kształtują tę tożsamość zbiorową. Obecnie rola lodowców jako “wizytówki” Islandii została podkreślona w wyniku masowego wykorzystywania tego wizerunku w turystyce i marketingu. To, co jawi się obcym i przyjezdnym jako “typowo islandzkie” jest wylansowane przez klipy filmowe, materiały promocyjne, reklamy wycieczek oraz specyficzne produkty dedykowane jako pamiątki. Islandzkie lodowce w globalnym świecie turystyki i międzynarodowych produkcji filmowych mogą stać się więc już nawet wspólnym dziedzictwem światowym, niekoniecznie tylko wpisany na oficjalną listę UNESCO Vatnajökull.

Svínafellsjökull, fot. Piotr Mikołajczak/IceStory .pl

4 lutego, 20204 lutego, 2020

Wolontariat na Islandii? Nielegalny

Na pewno każdy miłośnik Islandii miał w głowie ten pomysł: pojadę na wakacyjny wolontariat, za pracę na farmie dostanę jedzenie i miejsce do spania, to świetny pomysł na pobyt na Wyspie.

Otóż nie. Jak się okazuje, jest to na Islandii nielegalne. Tak, sama byłam zdziwiona. Którejś nocy nie mogłam spać, a wtedy nawiedza mnie strumień kreatywności. Mózg bombarduje mnie pomysłami na nowe projekty, wyzwania, podróże. Kiedyś nawet obudziłam się z precyzyjnym planem wycieczki na Islandię rowerem. Ostatnio coraz częściej przyczyną mojej bezsenności jest klimatångest, czyli niepokój związany ze zmianami klimatycznymi. Więc umyśliłam sobie, że moją misją jest spędzić kilka miesięcy na pracy na “rzecz środowiska”. Usiadłam do komputera i wystosowałam takiego posta:

Kładłam się spać z ilustracjami przykładowej “pracy u podstaw” na moich powiekach. Śniłam o samej sobie w stroju roboczym, zbierającej śmieci z islandzkich plaż z uśmiechem na twarzy. Albo w ogrodniczkach na jakiejś ekofarmie, pielęgnującej grządki na kolanach. Już we śnie byłam z siebie taka dumna, że daję tyle od siebie planecie. Ot, marzenia młodych ludzi z pierwszego świata.

Dobre intencje a psucie rynku pracy

Rano sprawdziłam pocztę. Posypały się linki rekomendujące różne inicjatywy, ale też ostrzeżenia prosto z Islandii. “Ogólnie wolontariat na Islandii jest nielegalny”, napisała Ewelina Gąciarska, “Prawnie musisz dostać wynagrodzenie zgodne z umowami zbiorowymi związków zawodowych”. Słowem: praca za „wyżywienie i mieszkanie” jest nielegalna. Patrycja Makowska wyjaśnia “Zbyt wiele firm to zaczęło wykorzystywać”.

Jak dowiaduję się od dziewczyn oraz z internetowego researchu, islandzcy przedsiębiorcy zaczęli wykorzystywać tanią siłę roboczą i zepsuli tym rynek pracy. Tysiące młodych ludzi chętnych na tani, niemal darmowy, tymczasowy pobyt na Islandii w zamian za drobną pracę zaczęli przyjeżdżać na Wyspę już nie po to, by pomóc w ochronie przyrody, ale by serwować kawę bogatszym turystom. Układ wydawał się względnie sprawiedliwy: chcę zwiedzić Islandię, ale nie mam na to pieniędzy, dlatego przyjadę na jakiś wolontariat i przy dobrych wiatrach będę mieć wyżywienie, zakwaterowanie i samochód do szefa w zamian za kilka godzin pracy w jego gospodarstwie.

Tylko że wiele islandzkich gospodarstw zarabia teraz na agroturystyce, a i zwykłe, niekomercyjne, farmy potrzebują więcej rąk do pracy w sezonie. W Polsce byłoby nie do pomyślenia, że zamiast osoby z doświadczeniem w rolnictwie zaprasza się na gospodarstwo darmowych turystów do pomocy. Ale na Islandii pokusa była zbyt wielka i nagle mieszkańcy szukający pracy nie mogli jej znaleźć, bo zastępowali ich znacznie tańsi przyjezdni. Stąd nagle nie tylko w agroturystyce, ale też w hotelach i hostelach zaczęli pojawiać się “wolontariusze”, których darmowa praca w świetle prawa jest po prostu nielegalna.

Kwestia prawna

Hasło “nielegalna” od razu popchnęło mnie do pytań o konsekwencje prawne. Ale żeby odpowiedzieć na pytanie, co dokładnie jest niezgodne z prawem, należy wiedzieć, jak wygląda islandzkie prawo pracy. A według niego każdy pracownik zatrudniony na Wyspie musi otrzymać wynagrodzenie zgodne ze stawkami ustalonymi przez dany związek zawodowy. Poza ustaloną płacą minimalną, osoba wykonująca pracę – a więc z prawnego punktu widzenia także wolontariusz pracujący na farmie za “wikt i opierunek” – ma swoje prawa i obowiązki. W tym: posiadanie prawa do tymczasowego pobytu na Islandii, pozwolenie na pracę oraz obowiązek odprowadzania podatków.

Oczywiście obywatele Unii Europejskiej mogą pracować na Islandii na łagodniejszych warunkach. Nie zmienia to jednak faktu, że zatrudniając się jako wolontariusze w miejscach, które mogą być potencjalnymi miejscami pracy płatnej – łamią prawo. Za takie wykroczenie grozi kara finansowa o wysokości 500 000 koron islandzkich. Problemy może mieć zarówno zatrudniający, jak i zatrudniany. W obu przypadkach bowiem dochodzi do popełnienia przestępstwa, czyli pracy “na czarno”.

Powiedzmy, że wiedziałam już o chciwości niektórych Islandczyków i przypadkach Polaków niesprawiedliwie potraktowanych przez ich islandzkich pracodawców. A jednak nie raz słyszałam o udanym wolontariacie na Wyspie, a wyszukiwarka internetowa aż pęczniała od takich ofert, szczególnie na portalu WWOOF. Inicjatywa “WorldWide Opportunities on Organic Farms” to platforma łącząca właścicieli farm ekologicznych z osobami, które w zamian za nabranie doświadczenia zawodowego i kulturowego są chętne do nieodpłatnej pomocy w imię budowania “zrównoważonej globalnej społeczności”. Jak dla mnie brzmi to świetnie i dokładnie tego szukałam, dlaczego postanowiłam skontaktować się z portalem pytając o ich doświadczenia z prawem na Islandii. W odpowiedzi przyznano, że WWOOFersi mieli problemy na Islandii, ale głównie dlatego, że tutejsze prawo źle rozumie ideę całego projektu. Jeden z ukaranych finansowo gospodarzy procesował się z organem ścigającym i dzięki wstawiennictwu WWOOF sprawę wygrał. Nie wiem jednak niestety, jak to skończyło się dla wolontariuszy.

Legalny wolontariat na Islandii ?

Jeśli wierzyć odpowiedzi od WWOFF, wspomniany gospodarz wciąż przyjmuje wolontariuszy i “na ten moment wszystko jest w porządku”. Organizacja szuka rozwiązań, aby dopasować się do islandzkiego rynku pracy, ale wydaje się, że dopóki wszystko pisane jest palcem na wodzie, lepiej nie ryzykować z wolontariatem w ramach WWOFF, nawet jeśli inicjatywa wygląda bardzo kusząco. Na Islandii jest wiele ekowiosek, które prowadzą działalność gospodarczą i z prawniczego punktu widzenia praca o charakterze wolontariackim byłaby tam nielegalna.

Jedyne formy pracy wolontariackiej dopuszczalne w islandzkim prawie na ten moment to Czerwony Krzyż oraz “działalność kulturalna i humanitarna”. Ta pierwsza opcja nie jest jednak tym, czego szukam, z kolei trudno zdefiniować co dokładnie kryje się pod drugim hasłem. Czy można zostać wolontariuszem dowolnej islandzkiej organizacji pozarządowej? Czy “działalność kulturalna” dotyczy też muzeów i instytucji kultury? Skoro tak, to dlaczego odmówiono mi bezpłatnego stażu w Norræna húsið, powołując się na prawo pracy? Wychodzi na to, że jeśli nie chcemy ryzykować zapłaceniem wysokiej grzywny, w przypadku każdej oferty najlepiej zasięgnąć rady prawnika.

Pewnym rozwiązaniem jest wyjazd na wolontariat czy staż, za który zapłacimy. Takim kompromisem jest platforma SEEDS Iceland, która oferuje kilkudniowe lub kilkutygodniowe “obozy pracy” w różnych częściach Wyspy, ale odpłatnie. Przy każdej ofercie znajdziemy informację o wysokości opłaty (participant fee), np. za udział w dwutygodniowym projekcie oferującym warsztaty fotograficzne połączone z pracą organiczną, zakwaterowanie w domku oraz krótką wycieczkę po Złotym Kręgu zapłacimy 380 euro. Można zgłosić się też do udziału w dłuższych projektach, które są finansowane przez programy Erasmus+ lub Leonardo da Vinci. To rozwiązanie, jak i oferty znalezione za pośrednictwem European Youth Portal, zarezerwowane jest jednak dla osób z dostępną mobilnością, czyli takich, które nie brały udziału w dłuższych wymianach w ramach programu Erasmus.

W dużym skrócie: typowe oferty wolontariatu na świeżym islandzkim powietrzu, pomoc na ekologicznych farmach czy praca poświęcona pomocy środowisku i przyrodzie jest na Islandii ryzykowna. Każdą ofertę najlepiej dokładnie prześwietlić sprawdzając strony o charakterze międzynarodowym, np. związane z Komisją Europejską.

w wielu przypadkach wolontariat na Islandii jest traktowany jako praca “na czarno”, za którą grozi kara finansowa w wysokości 500 tys. ISK
wolontariat jest legalny wyłącznie w formie pracy charytatywnej, np. w islandzkim Czerwonym Krzyżu
więcej o sytuacji prawnej dotyczącej wolontariatu na Islandii można znaleźć na stronie: https://www.volunteering.is/
można wziąć też udział w legalnych projektach, takich jak Wolontariat Europejski SEEDS, dostępny dla osób powyżej 18. roku życia: https://www.seeds.is/european-voluntary-service-evs
więcej informacji w języku polskim: http://www.eurodesk.pl/eurowolontariat/wolontariat-w-islandii

14 stycznia, 20203 stycznia, 2021

Nie deptać mchu!

Nie chciałabym powiedzieć, że cieszę się, że ludzie robią błędy. Ale dzięki nim uświadomiłam sobie, że nie tylko turyści, ale też ludzie mieszkający na Islandii nie szanują jej delikatnej przyrody.

View this post on Instagram

Czy wiesz że… islandzki mech oddaje wodę skałom, więc jak dotkniesz ich gołą stopą to aż zamarzają zęby?

A post shared by Asia Okuniewska (@tu_okuniewska) on Jan 8, 2020 at 10:26am PST

Kilka dni temu zobaczyłam tego posta i przetarłam oczy ze zdumienia. Otóż influencerka mieszkająca na Islandii, ale znana z zupełnie nieislandzkich treści, która ostatnio zdecydowała się na produkcję podcastów proekologicznych, chwali się zdjęciem, na którym depcze mchy swoimi stopami. Pierwsza myśl: może ona nie wie, że tak się nie robi, trzeba zareagować, żeby jej fani nie zrobili tego samego. Ale opcja komentowania zdjęć na tym koncie jest wyłączona, poza tym nagle w czacie z koleżankami-miłośniczkami Islandii pojawiła się nowa wiadomość: “Myślałam, że chyba ogarnia, że po mchu się nie chodzi…”. Więc pomyślałam sobie, że skoro nie możemy zareagować bezpośrednio, to napiszę na ten temat coś u siebie. To nie jest tekst atakujący, ale uświadamiający.

A wszystko dla pięknych zdjęć…

To nie pierwszy raz, gdy media donoszą o celebrytach niszczących islandzką przyrodę. W 2015 roku dużym echem odbiła się w Islandii wizyta Justina Biebera i ekipy filmowej realizującej teledysk do jego piosenki “I’ll show you”. Gwiazdor pojawia się w nim na tle islandzkiej przyrody, łamiąc wiele z zasad, które możemy przeczytać w tzw. The Icelandic Pledge. W niezwykle humorystyczny sposób spointowała go więc Nanna Gunnarsdóttir, reporterka Guide to Iceland. W tekście, dostępnym również w polskiej wersji językowej, pisze między innymi tak:

4. Nie turlaj się po mchu

Możesz pomyśleć, że to żart, ale jesteśmy jak najbardziej poważni!
Islandzki mech jest przepiękny, gruby i miękki – ale również bardzo delikatny! Jego regeneracja może potrwać kilkaset lat! (a turlając się po nim możesz łatwo go powyrywać).
Prosimy, bardzo prosimy, nie turlaj się po mchu!
Uważaj również jak chodzisz po mchu. Jest tyle miękkiej trawy po której możesz to robić. W innym wypadku zdenerwujesz mieszkańców – to jedna z kilku rzeczy, których Islandczycy nienawidzą w turystach.

Celem Gunnarsdóttir nie było wyśmianie głupoty celebryty, ale przede wszystkim zwrócenie uwagi na to, jak ogromny wpływ może mieć na liczbę zniszczeń. I miała rację, bo popularność Biebera ściągnęła na Islandię rzeszę turystów, którzy chcieli fotografować się w tych samych pozach i miejscach, które widzieli w teledysku. Nawet na bardzo stromym klifie kanionu Fjaðrárgljúfur, przekraczając barierki i ignorując wszelkie znaki ostrzegawcze. Skończyło się to zamknięciem kanionu.

W Polsce też mieliśmy niedawno do czynienia z ostrą reakcją na celebrytkę niszczącą islandzką przyrodę. Mowa o Maffashion i jej sesji zdjęciowej dla jednej z marek odzieżowych. Jak donoszą źródła internetowe, modelki zaangażowane w sesję pozowały na terenach zagrodzonych, wykraczając poza barierki i depcząc islandzki mech. Sprawę nagłośnili internauci, krytykując zachowanie Maffashion m.in. w grupie “Stupid things tourists do in Iceland” oraz pod zdjęciami udostępnionymi na jej koncie instagramowym. Wśród głosów wyczytać można było poirytowanie, złość, a nawet zarzuty o hipokryzję czy niszczenie wspólnego dobra dla własnej sławy czy pieniędzy. Dziennikarze zwracali jednak uwagę na to, że odpowiedzialność za wybór miejsc do zdjęć ponoszą organizatorzy sesji zdjęciowej, słowem: firma odzieżowa. Ale w istocie najważniejsze jest to, że mech został zdeptany, a zasady dobrego smaku i zachowania się w terenie przez osobę publiczną, obserwowaną przez tysiące nastolatków, złamane. Wszystko to w czasach, kiedy natura staje się głównym tematem zmartwień młodych ludzi.

Dlaczego nie wolno deptać mchu?

Islandzki mech to właściwie nie mech, podobnie jak mech irlandzki czy szkocki. W terminologii naukowej nazywa się go płucnicą islandzką (Cetraria islandica) i z punktu widzenia systematyki gatunek ten zalicza się do porostów. Słynny porost islandzki, który znajdujemy w wielu lekach na kaszel czy jako składnik pastylek na gardło to jedna z wielu nazw tego samego gatunku (obok płucnicy oraz tarczownicy islandzkiej). Mimo określenia “islandzki” występuje na całej półkuli północnej, jego największe siedlisko to poza Islandią również Grenlandia oraz archipelag Svalbard, ale w śladowych ilościach występuje również nawet w Polsce. W wielu krajach jest gatunkiem chronionym.

Porost ten zazwyczaj przywiązany jest do stałego miejsca, a na Islandii spotkamy go głównie na polach lawowych oraz równinach. Stanowi ważny składnik diety reniferów i owiec, a od niedawna stosuje się go również w przemyśle spożywczym przeznaczonym dla ludzi. W wielu sklepach zielarskich i herbaciarniach specjalistycznych można znaleźć go w formie suszonej lub sproszkowanej. Polecany jest na wspomaganie trawienia, bóle żołądkowe, biegunki, ale też poprawia apetyt i działa hamująco na drobnoustroje. Posiada właściwości lecznicze i jest składnikiem szeroko wykorzystywanym w medycynie i zielarstwie. Ze względu na dużą zawartość licheniny jest też stosowany w przemyśle kosmetycznym jako źródło glicerolu, np. do produkcji mydła czy kremów.

Skoro możemy go jeść i produkować z niego kosmetyki, dlaczego nie możemy po nim deptać? Bo mech występujący na Islandii to nie tylko ten jeden jedyny gatunek, ale ponad 606 różnych odmian, które zbadała profesor Ingibjörg Svala Jónsdóttir. Większość z nich jest bardzo wrażliwa na warunki atmosferyczne i nie posiada rozwiniętego systemu korzennego, co przesądza o ich delikatności. Z uwagi na krótkie, chłodne i zimne lata obszaru subarktycznego, wegetacja na tych terenach jest mocno spowolniona, co czyni roślinność islandzką bardzo delikatną i kruchą. Każde mechaniczne uszkodzenie mchu jest właściwie nieodwracalne, a zbędne chodzenie po nim, czy umyślne wyrywanie, zgniatanie, deptanie i – co gorsza – przejeżdżanie po nim ciężkim samochodem terenowym sprawia, że mech w tym miejscu będzie odrastał przez kolejne dziesiątki lat.

Damaged moss in Iceland — Źródło: Guide to Iceland za Þingvellir National Park Facebook Site.

Te malutkie roślinki wykorzystują dużo energii do przetrwania, ale też do reprodukcji. Rosną mniej więcej jeden centymetr rocznie, ale w trudniejszych warunkach przyrost ten zamyka się w zaledwie kilku milimetrach. Trudno określić, ile dokładnie trwa życie mchu, ponieważ często organizmy te rosną i umierają jednocześnie: podczas gdy wierzchnia partia rozrasta się, piętro dolne usycha i oddaje swoje składniki mineralne na rozwój nowych listków. Co więcej, cały ten wysiłek nie jest oparty na samolubności: mech islandzki zapobiega erozji ziemi, utrzymuje wodę i wilgotność, a także stanowi siedlisko dla wielu organizmów. Co najważniejsze, w Islandii pozbawionej większych skupisk leśnych i wyższych drzew, mech stanowi niemal główne źródło tlenu i pochłania dwutlenek węgla.

***

Mam nadzieję, że teraz rozumiecie już, o co ta afera. W odpowiedzi na mój instagramowy apel dostałam odpowiedź “Kto nie chodził po islandzkim mchu, niech pierwszy rzuci kamieniem!”. Starajmy się tego nie robić, proszę Was. A tym bardziej, jeśli jesteśmy influencerami i nasze zachowania uwieczniane na zdjęciach mogą być złym przykładem dla tysięcy osób. W okolicach Reykjaviku, a szczególnie na południu Wyspy, mech zadeptywany jest przez turystów, a może czasem nawet i mieszkańców Islandii. Ale czy sami Islandczycy nie widzą rangi problemu? Podczas zorganizowanych wycieczek przypomina się uczestnikom o delikatności mchu, a w wielu materiałach poświęconych zwiedzaniu Islandii znajdziemy to samo napomnienie. A więc: Nie deptać mchu! “Don’t traðka [tratować] on the moss – it grows back so slow.”

3 grudnia, 20193 grudnia, 2019

“Uniejów to taka mała Islandia”

Jak to się stało, że w Uniejowie są maskonury i flagi islandzkie? 28 listopada miasto podpisało umowę partnerską z islandzkim Grindavíkiem, co ukoronowało kilkuletnią znajomość między ośrodkami.

Jeden z wielu islandzkich akcentów w Uniejowie, zdj. Piotr Mikołajczak

Czy wiecie, że w Polsce też mamy gorące źródła? Może nie znajdzie się u nas gejzerów, ale jest kilka miejsc, w których woda termalna osiąga wysokie temperatury i da się wykorzystać moc natury do atrakcji, które znamy z Islandii: ogrzewania miast, basenów geotermalnych, produkcji kosmetyków czy w przemyśle spożywczym.

Jedną z gmin, która wykorzystuje potencjał geotermii jest właśnie Uniejów w województwie łódzkim. Dzięki wydobyciu wód geotermalnych o temperaturze 70 stopni, rozwinięto miejscową turystykę oraz przemysł: znajduje się tu elektrociepłownia, uzdrowisko, a pół miasta jest ocieplane dzięki wodom głębinowym. Jak mówi mi pełnomocnik geotermii Uniejów, mimo dużego sukcesu tutejszych term spółka nie chce skupić się wyłącznie na balneologii. Stąd różne pomysły na wykorzystanie i temperatury, i składu chemicznego wody. Na przykład w przemyśle spożywczym (już teraz w sprzedaży dostępne są chociażby ogórki zakwaszane w wodzie termalnej) czy kosmetycznym (linia kosmetyków dla ludzi i zwierząt, wyprodukowanych na bazie lokalnej wody), a w planach jest nawet produkcja piwa. Niedawno naukowcy odkryli tutaj również nowy gatunek algi, który nazwano starmasia uniejoviensis, i który niedługo będzie tutaj hodowany na szerszą skalę.

Uniejów dopiero się rozwija, dlatego potrzebuje doświadczeń i inspiracji od gmin, które zajmują się geotermią od dłuższego czasu. Jak mówi mi jeden z koordynatorów tego przedsięwzięcia, “Uniejów to mała Islandia”, dlatego nawiązanie współpracy z Grindavíkiem było ważne dla rozwoju gminy. To miasto na południowym wybrzeżu półwyspu Reykjanes trudni się rybołówstwem, ale znane jest przede wszystkim z prywatnej elektrociepłowni Svartsengi, której ciepłe wody zasilają Błękitną Lagunę. Z wypowiedzi burmistrza Uniejowa, Józefa Kaczmarka, dowiaduję się, że islandzka elektrociepłownia produkuje 170 megawatów energii elektrycznej i Islandczycy mogą być dla polskiej gminy wzorem w zakresie badań i pracy nad przesyłem ciepła. Grindavík, tak jak Uniejów, produkuje nie tylko ciepło, ale również prąd, kosmetyki, warzywa i owoce. Ciepła woda zasila również stawy i usprawnia lokalną hodowlę ryb, czym chcą się w przyszłości zajmować również uniejowscy przedsiębiorcy.

Zdjęcie z pierwszej wizyty Islandczyków w Uniejowie, źródło: http://geotermia-uniejow.pl/

W ciągu ostatnich lat reprezentacja Uniejowa wybierała się na Islandię, zaś Islandczycy przyjeżdżali do Polski. Kilkuletni kontakt zaowocował podpisaniem umowy partnerskiej podczas ostatniego pobytu Islandczyków w Polsce, na IV Forum Inteligentnego Rozwoju 28-29 listopada bieżącego roku w Uniejowie. Pierwszego dnia Forum odbył się panel polsko-islandzki „Uniejów – Grindavik tak wiele nas łączy”, podczas którego głos zabrali: Piotr Mikołajczak (IceStory), Fannar Jónasson, burmistrz Grindavíku, Dr Guðjón Helgi Eggertsson, geolog współpracujący z elektrownią HS Orka oraz Kamil Matolicz z Energetyki Uniejów. Zwieńczeniem spotkania było podpisanie porozumienia przez Fannara Jónassona oraz Mirosława Madajskiego, Przewodniczącego Rady Miejskiej. Tym samym Grindavík stał się 10. miastem partnerskim Uniejowa.

Mirosław Madajski oraz Fannar Jónasson (z prawej) po podpisaniu umowy partnerskiej, źródło: https://uniejow.net.pl/pl

Na czym będzie polegała dalsza współpraca? Na pewno na wyjazdach i tworzeniu wspólnych programów edukacyjnych, a przede wszystkim na wymianie doświadczeń i pomysłów na rozwój obu gmin. Tymczasem już w Uniejowie widać kilka akcentów islandzkich: maskonury wymalowane przy szkole podstawowej, islandzkie flagi na starówce czy dęby zasadzone przez Islandczyków z okazji stulecia polskiej niepodległości. Jeśli chcecie znaleźć Islandię w Polsce, na pewno warto wybrać się do Uniejowa!

5 września, 20197 września, 2019

Nie jest Ok

Przyjaciółka zrecenzowała mi retrospektywę Ólafura Eliassona jako nudną, a potem dowiedziałam się, że ogłaszane szeroko w islandzkich mediach wymarcie lodowca Ok jest ściemą. Czy Islandczycy tylko kreują się na tak zatroskanych o środowisko?

Było jak na pogrzebie bardzo ważnej osoby. Zmarłego żegnały tłumy, zwykli ludzie, ale też pani premier Katrín Jakobsdóttir oraz poeci. Ceremonię odprawiono z honorami, odsłonięto tablicę pamiątkową. A na niej takie słowa, autorstwa islandzkiego poety Andriego Snaera Magnasona:

Brevet till framtiden, skrivet av Andri Snaer Magnason. — źródło: https://www.notokmovie.com/

Symboliczne pożegnanie Okjökull na wielu zrobiło ogromne wrażenie. Choć status lodowca Ok stracił już w 2014 roku, oficjalna ceremonia pogrzebowa wpasowała się w nieustającą już dyskusję na temat postępującego globalnego ocieplenia i związanymi z nim nieodwracalnymi zmianami dla planety. W takich sytuacjach często oczy zwrócone są ku dzikim zakątkom świata, rezerwuarom dotąd nietkniętej przez człowieka przyrody, a jednak takim, których skutki działań człowieka również dosięgają. Płoną puszcze i lasy, topnieją lodowce. A wydarzenia takie jak to, które odbyło się u podnóża Okjökull oraz ton słów zapisanych na tablicy każą nam już nie tyle pisać rachunki sumienia, co przygotować solidne postanowienie poprawy, lecz z nutką goryczy i zwątpienia w to, czy zmiana na lepsze faktycznie nastąpi.

Marta Magdalena Niebieszczańska z Iceland News Polska zrelacjonowała pogrzeb lodowca Ok jako wydarzenie pełne smutku i zadumy. Jako moment zjednoczenia Islandczyków przeciwko ingerencji ludzkiej w dziewiczą przyrodę. Dotąd następowały one w przypadku zmiany infrastruktury na odludnych polach lawowych, dzięki czemu kojarzymy mieszkańców Islandii z ekopatriotyzmem i nadmierną troską o środowisko. Ale czy na pewno?

Fakty i mity na temat Okjökull

Zacznijmy od tego, co lubię najbardziej, czyli kwestii językowych. “Okjökull” składa się z “Ok”, czyli nazwy wulkanu w zachodniej Islandii, oraz przyrostka “jökull”, co po islandzku oznacza lodowiec. Jak w pozostałych przypadkach, również słynnym Eyjafjallajökull, mamy do czynienia więc z kilkoma zjawiskami geograficznymi w jednej nazwie. W języku polskim często dochodzi do pleonazmów, vide: “lodowiec Eyjafjallajökull”, stąd ja używam w tym poście określenia “lodowiec Ok”. Problem polega na tym, że odkąd Okjökull stracił status lodowca, teraz używa się po prostu określenia Ok, czyli nazwy wulkanu. Ale wciąż jednak znajduje się na nim lód, dlatego terminologia może pozostać niejasna.

Obecnie Okjökull został według glacjologów zaklasyfikowany jako tzw. lód martwy, czyli bryła lodu oddzielona od lodowca lub lądolodu w czasie jego regresji (cofania się). W praktyce oznacza to, że lodowiec przestał się ruszać i zaczął topnieć, przez co wkrótce przekształci się w morenę (trochę pamiętam z lekcji geografii, a trochę wykorzystuję wiedzę z Wikipedii i stąd). Dotąd lodowiec spływał ze szczytu wulkanu, a nieregularne płaty śniegu pokrywające jego dolne stoki przypominały wyglądem cętkowanie lamparta.

źródło: Julien Achache, https://www.notokmovie.com/

Losem Okjökull zainteresowali się antropolodzy Cymene Howe i Dominic Boyer z Rice University, którzy zainicjowali projekt UN-GLACIER TOUR, będący alternatywą dla wszelkiego rodzaju wycieczek po lodowcach proponowanych turystom na Islandii. W ramach tej “nielodowcowej” wycieczki można zobaczyć to, co zostało z Okjökull, a więc obserwować jego stopniowe zanikanie. Symboliczny pogrzeb lodowca, który odbył się 18 sierpnia tego roku, był niczym innym, jak właśnie taką wycieczką.

Drugim projektem badaczy było zrealizowanie filmu “Not OK”, którego trailer można oglądać na oficjalnej stronie projektu. To krótka historia opowiadana z perspektywy lodowca, któremu głosu użyczył sam Jón Gnarr:

Od początku XX wieku ponad 400 lodowców islandzkich zaczęło topnieć w szybszym tempie, trącąc łącznie około 11 miliardów ton lodu rocznie. Według badaczy wszystkie lodowce Islandii mają zniknąć do 2200 roku, o czym szeroko dyskutowano przy okazji pożegnania Okjökull. Uczestnicy ceremonii wzięli winę na siebie, a jednak słyszy się, że zmiany klimatyczne następowałyby niezależnie od udziału człowieka. Mówi się o jökulhlaup, czyli powodziach wywołanych nagłym topnieniem lodowca położonego na szczycie wybuchającego wulkanu. Wreszcie, mówi się o regularnym zanikaniu i odradzaniu się lodowców, i że należy do nich także Okjökull, topniejący raz na 60 lat. Niektórzy badacze przypominają, że składa(ł) się on głównie z pokrywy śnieżnej i dlatego dotąd kwestionowali klasyfikację Okjökull jako lodowca. W internecie znaleźć można zdjęcia, które pokazują topnienie i ponowne odrastanie pokrywy lodowo-śnieżnej na wulkanie. A jednak te, które ja znalazłam, wyglądają naprawdę smutno:

Okjökull we wrześniu 1986 oraz sierpniu 2019, zdjęcie z kosmosu wykonane przez NASA, źródło: https://earther.gizmodo.com

Prawda czy mit? Zapytałam o komentarz znajomą poznaną w Reykjaviku, absolwentkę tamtejszej glacjologii. Becca powiedziała wprost, że na studiach zajmowali się większymi i bardziej dynamicznymi pokrywami śnieżnymi, dlatego dotąd nie interesowała się lodowcem Ok. O jego istnieniu dowiedziała się ze wspomnianego powyżej filmu. Natomiast do tego, czy Ok w ogóle był lodowcem, odniosła się przytaczając mi definicję: “aby nazwać go lodowcem, jego pokrywa śnieżna musi mieć wystarczająco dużą masę i ulegać deformacji pod jej ciężarem, a więc nie jest to przypadek Ok”. Dodała, że nie wie nic o odradzaniu się lodowca co 60 lat, więc uznała, że to tylko mit.

Topniejące lodowce a zmiany klimatu

Prawdą jest natomiast, że emisja gazów cieplarnianych stopniowo zabija kolejne lodowce. W wywiadzie dla CNN Dominic Boyer podkreślał jak istotny wpływ na islandzkie dziedzictwo kulturowe, turystykę, hydroelektrownię oraz rybołówstwo będą miały zanikające lodowce. Dlatego nawet jeśli Ok nie był największym z nich, jego pogrzeb miał istotne znaczenie dla świadomości zbiorowej, nie tyle samych mieszkańców Wyspy, co całego świata. Ale podobne akcje działające na wyobraźnię miały miejsce już wcześniej, najbardziej spektakularną z nich w ostatnim czasie był projekt Ice Watch Ólafura Eliassona.

Ice Watch installation by Olafur Eliasson in London — źródło: https://www.dezeen.com

Projekt zakładał pokazanie efektów globalnego ocieplenia tam, gdzie widać je najmniej. Stąd islandzko-duński artysta przetransportował do Londynu bloki grenlandzkiego lodu, które w naturalny sposób topniały przed gmachem Tate Modern na oczach przechodniów. Nazwa Ice Watch to gra słowna, bo lód można było oglądać, ale stanowił on też symboliczny zegar, odmierzający nas czas. Więcej o projekcie można poczytać na oficjalnych stronach Ice Watch oraz artysty.

O tym, że Ólafur Eliasson interesuje się zmianami w przyrodzie i ekologią już wspominałam, ale dlaczego moja przyjaciółka była rozczarowana retrospektywną wystawą artysty? Bo w pewnym sensie artysta ciągle się powtarza, a od czasów spektakularnego Weather Project nie stworzył dzieła o podobnej mocy pobudzenia naszej wyobraźni i tak oryginalnego. Że bryły lodu topnieją w miejskiej wyspie ciepła? To tak proste, że aż nudne. Z całym moim szacunkiem dla dorobku islandzkiego artysty, przyznam, że za późno już na sztukę uświadamiającą zmiany wynikające z globalnego ocieplenia. Bowiem zastanówmy się: ludzie podeszli do topniejącego lodu, zrobili sobie z nim zdjęcia, być może nawet ulegli chwili zadumy, ale czy zmienili swoje przyzwyczajenia? Czy zrobili coś, aby te globalne zmiany zatrzymać? Niestety nie. I tak samo dzieje się z tysiącami odbiorców sztuki ekologicznej.

Więc nie jest Ok. I nie będzie. A jak odniosę się do zadanego na początku pytania o to, czy islandzka proekologia jest tylko PRowym ruchem? Napisałam już o tym, że Islandczycy są eko, ale wielu z moich czytelników podważyło tę tezę. I mają rację, bo pominęłam w tym tekście wszystkie grzeszki mieszkańców Wyspy. To, że nie szanują wody, bo mają ją (ciepłą) właściwie za darmo. To, że marnują mnóstwo żywności, która – importowana z różnych zakątków świata – często zaczyna gnić już na sklepowych półkach. To, że latają samolotem na weekendowe wypady do Stanów i Europy, przywożąc ze sobą torby pełne zakupów, bo uwielbiają kapitalizm i konsumpcję. I co? Sama dałam się nabrać na ten PR, bo pierwsza strona medalu wygląda niemal idealnie. Ale ludzie są ludźmi.

Co z tym zrobimy? Jak głosi tablica upamiętniająca Ok, podsumują nas kolejne pokolenia.

25 czerwca, 201914 stycznia, 2020

Bądź jak Islandczyk. Bądź eko!

Od dawna staram się dokonywać wyborów, które są bliżej naturze i przyjazne środowisku. Im więcej patrzę na Skandynawię, tym bardziej eko chcę być. Islandia jest jednym z moich wzorów. Może być również wzorem dla Ciebie.

Kilka tygodni temu byłam na inspirującym koncercie Women’s Voices. Podczas występów polskich wokalistek w tle puszczono video z materiałów Greenpeace. Pokazywały one piękno przyrody i zniszczenie, jakie jej serwujemy. Jeden z filmów przedstawiał islandzkie lodowce, które się topią. Na naszych oczach ginie natura, którą tak bardzo chcemy podziwiać. Wydajemy mnóstwo kasy na pobyt na Wyspie, znosimy jej chłody i słoty, nocujemy w samochodzie lub pod namiotem. A wszystko po to, żeby zobaczyć resztki dziewiczej natury, która i tak rocznie jest coraz bardziej zadeptywana przez turystów i zmieniania przez człowieka.

Islandia kojarzy nam się właśnie z naturą. A skoro w 21. wieku nadal możemy w wielu miejscach oglądać ją tak niezmienioną, to znak, że Islandczycy dbają o przyrodę – tak myślimy. Często powtarzam, że sławna wiara Islandczyków w elfy to nic innego jak potrzeba spersonifikowania natury, którą otacza się szacunkiem i opieką. I choć nikt nie jest idealny, Islandczycy robią dużo fajnych rzeczy, żeby dbać o planetę. Oto kilka z inspiracji:

1. Pij wodę z kranu. Taka jest najpyszniejsza

Ostatnio islandzkie media społecznościowe lansują islandzką kranówkę. Do sieci trafił filmik, w którym sympatyczny pan promuje picie wody z kranu na Islandii. Film kończy się dowcipnym sloganem “Drinks are on us”. Faktycznie, pamiętam tabliczki z lotniska, zachęcające do picia wody prosto z kranu. Wówczas chwytem marketingowym było hasło, że woda jest krystalicznie czysta i zimna, bo pochodzi z lodowców. Teraz chodzi też o to, żeby zmniejszyć zużycie plastiku. Sami spójrzcie!

Ale nie trzeba być na Islandii, żeby pić prostu z kranu. Sama od lat piję wyłącznie kranówkę. Noszę ze sobą bidonik, który dostałam w göteborskiej siłowni i to jedyna plastikowa butelka, z której piję wodę. Kranówka jest super! Nie dajcie się zwieść kampaniom o magicznych właściwościach wód butelkowanych, pełnych odżywczych składników. Kranówka też ma w sobie dużo dobra, a do tego idealna na upały, bo zawsze ożywczo zimna! Bądź jak Islandczyk, pij kranówkę!

2. Jedz lokalne produkty. Szczególnie banany

Islandczycy mieszkają na wyspie i dobrze wiedzą, ile kosztuje sprowadzanie produktów z kontynentu. I choć oczywiście importują mnóstwo towarów (z produktów spożywczych najwyżej plasują się kawa i tabaka), starają się produkować żywność dla własnych potrzeb. Oczywiście na ile to możliwe – ale dzięki geotermie możliwe jest całkiem sporo. Dzięki ogrzewaniu prosto z wnętrza ziemi Islandczycy wypracowali system hodowli roślin w licznych szklarniach, wiele z nich oglądać można pod Hafnarfjördur:

To tam hoduje się słynne banany, a także pomidory, paprykę, ogórki czy rośliny ogrodowe. Choć w islandzkich supermarketach wciąż można kupić też produkty sprowadzane spoza Wyspy, wraz z towarami wytworzonymi na Islandii obniża się liczba owoców i warzyw sprowadzanych samolotami. Te hodowane w szklarniach nie tyle przewyższają je świeżością i lokalnością, ale według wielu dumnych Islandczyków – również i smakiem. Geoterma jest zresztą używana w kuchni islandzkiej nie od dziś: najpyszniejszy chleb jaki kupicie na Islandii wypiekany jest właśnie w cieple z wnętrza ziemi.

3. Ubieraj się modnie. Noś rybie łuski i ubrania z lumpeksów

Czy wiesz, że jednym z najbardziej szkodliwych dla przyrody jest przemysł odzieżowy? Produkcja ubrań, które kupujemy w sieciówkach zabiera mnóstwo wody, a także często wykorzystuje tanią siłę roboczą. Jak można z tym walczyć? Kupować mniej. Kupować w second-handach. Przerabiać. Tak jak Bára Hólmgeirsdóttir, twórczyni firmy Aftur, specjalizująca się w upcyklingu, czyli przerabianiu starych ubrań czy dawaniu nowego życia ciuchom znalezionym w second-handach. Jej kreacje zrobiły na Wyspie furorę i wiele z nich noszonych jest przez islandzkich celebrytów.

Islandzki świat mody dawno już zaprzyjaźnił się z pojęciem slow fashion, czyli modą na małą skalę, z produktów dobrej jakości, a przede wszystkim: przyjazną środowisku. Jedną z pierwszych takich marek na świecie była islandzka ELLA, założona przez Elínrós Líndal oraz Katrín María Káradóttir. Celem marki było tworzenie ubrań typu basic, które można nosić niezależnie od sezonu i urozmaicać dodatkami. Dzięki temu można widocznie zmniejszyć liczbę kupowanych ubrań.

Choć dzisiaj marka już nie istnieje, islandzcy projektanci wciąż tworzą dla dobra planety. Najgłośniejszym zjawiskiem ostatniego czasu jest Atlantic Leather, czyli produkty ze skór rybnych. Ten rodzinny biznes z północy Islandii przerodził się w szeroko nagradzany fenomen. Rybia skóra zastępuje bowiem skóry innych zwierząt, przy tym jest bardzo trwała i o efektownym połysku. Do produkcji używa się skór-odpadów z przemysłu rybnego – tym samym wykorzystuje się naturę do maksimum, bez zbędnego zabijania dodatkowych istnień.

4. Szanuj prąd! Albo używaj energii odnawialnych

Islandia aż kipi od wód geotermalnych, które zasilają krany, ogrzewają domy, ale przede wszystkim przyczyniają się do produkcji energii odnawialnej. I uczy świat jak wykorzystywać podobne dary natury, które – choć w mniejszej skali – można znaleźć w wielu miejscach na świecie, nawet w Polsce. Warto jednak podkreślić, że tylko jakieś 27% procent energii produkowanej na Wyspie pochodzi z geotermy. Pozostała (73%) to efekt działalności elektrowni wodnych, a więc wynikałoby, że 100% energii produkowanej na Islandii jest odnawialna. Czy na pewno?

Polecam tutaj lekturę nowego artykułu na Iceland News Polska: “Czy Islandia nadal jest krajem energii odnawialnej?”. Jakiś czas temu Islandczycy myśleli nad rozwiązaniem problemu nadwyżki energii i sprzedawania jej innym krajom, ale tutaj przeszkodą była odległość i techniczne komplikacje przewozu energii. Ostatecznie sprzedaż okazała się możliwa i wielu partnerów zagranicznych robi interesy z Islandczykami, co budzi wiele kontrowersji i sprzeczności, głównie związane z transportem i interpretacją jakości tej energii.

Drugą przyczyną dla protestów i krytyki jest wykorzystywanie nadwyżki energii do gałęzi przemysłowych: huty aluminium i fabryki żelazokrzemu pożerają większą część islandzkiej energii, ale też duże połacie ziemi. To właśnie kwestie zmiany krajobrazu Islandii ze względu na rozwijający się przemysł ciężki trapią wielu Islandczyków, a temat też stał się również inspiracją dla filmu.

5. Szanuj przyrodę. Po prostu

Najważniejsza, i wydawałoby się: najprostsza, zasada to po prostu: szanuj przyrodę. I choć może dla samych Islandczyków wydaje się oczywistą, nie rozumieją jej przyjezdni. Niedawno wandale zniszczyli skały na wzgórzu Helgafell, pewnie dobiegła Was też już informacja o Instagramerze, który pochwalił się swoją brawurową jazdą na Islandii, za co niestety przyszło mu gorzko zapłacić. Nie tylko mandatem, ale dużą dezaprobatą internetów, a to dla zjadaczy lajków cios w samo serce. Nie chcę podlinkować tej historii, żeby nie promować samego “influencera”, ale jego wyczyn – i reakcja Islandczyków – to kolejny dowód na to, jak wielką energię wkładają w walkę z turystami wyjeżdżającymi off-road.

Najnowszym pomysłem jest akcja Inspired by Iceland, zachęcająca turystów do złożenia tzw. The Icelandic Pledge, czyli Islandzkiej Przysięgi. Została ona przygotowana w kilku wersjach językowych i znaleźć ją można w internecie, hostelach i wielu punktach często odwiedzanych przez turystów. Jej pełną treść znajdziecie tu i sami możecie za pośrednictwem tej witryny złożyć taką przysięgę. Może warto zastanowić się nad złożeniem obietnicy nie tylko Islandii, ale całemu światu?

18 kwietnia, 20196 marca, 2020

Ekopatriotka Halla

W czasach kiedy lodowce topnieją, segregowanie śmieci nie uratuje planety, a w kwestiach klimatycznych strajkować muszą już nawet dzieci, Islandczycy robią film o ekopatriotyzmie.

Kobieta idzie na wojnę

tytuł oryginalny: Kona fer í stríð (eng: Woman at war)
reżyseria: Benedikt Erlingsson
rok produkcji: 2018
kraj: Islandia, Francja, Ukraina

Choć w materiałach prasowych promujących najnowszą produkcję w reżyserii Benedikta Erlingssona (twórcy O koniach i ludziach) tytułowa kobieta nazywana jest ekoterrorystką, to prawdziwa ekopatriotka. Z miłości do islandzkiej ziemi walczy ze zmieniającym dziewiczy krajobraz rozwojem przemysłu, ale – jak to z romantycznym patriotyzmem bywa – ponosi klęskę.

Mogłoby się wydawać, że Halla (Halldóra Geirharðsdóttir) robi dokładnie to, co my wszyscy powinniśmy byli zrobić już dawno temu. Mając dość niszczenia Matki Natury przez człowieka, bierze sprawy w swoje ręce. Wybiera się w interior z plecakiem i sabotuje linie energetyczne, przez co zakłóca dostawę prądu do stolicy. Działa w sposób profesjonalny i przemyślany, ale czy na pewno? Emocje i pewność siebie, a przede wszystkim punkty zwrotne w jej życiu prywatnym, przekreślą nadzieję na wygraną z systemem. I wcale nie zdradzam Wam tym zakończenia, bo przecież wiadomo, że walka o naturę jest z góry przegrana. Doświadczamy tego codziennie, choć każdy z nas toczy podobną walkę sam ze sobą w obliczu najprostszych decyzji: co kupić, jak ugotować, czego nie zamawiać, czy zakręcić wodę podczas mycia zębów.

I nie mamy naśladować Halli poprzez wieszanie w mieszkaniu portretów Gandhiego, uprawianie wschodnich sztuk walki czy choćby nawet aktywność fizyczną (choć to ostatnie przydaje się bardzo, kiedy trzeba uciekać przed helikopterem lub dronem). Działalność Halli opiera się na bezpardonowości i prowokacji: do momentu publikacji swojego manifestu główna bohaterka jest pewna, że pociągnie za sobą miliony. Owszem, swoją płonną deklaracją zrzuconą z dachu Hotelu Borg porywa tłumy, ale tylko na chwilę: tyle, ile zajmuje retweet czy zrobienie fotki na Instagrama. Halla przegrywa walkę z systemem, bo media przekręcają jej słowa. Władze dobrze wiedzą jak przedstawić informacje, żeby wyszło na ich korzyść (a to już wiemy z własnego podwórka).

Ostatni Młodzieżowy Strajk Klimatyczny, na którym uczestniczyłam, kończył się słowami: media nie mówią o tym, co dzieje się z naszą planetą, bo wiele osób ma interes w tym, by o tym nie mówić. Na Islandii chodzi o korzystne kontrakty i układanie biznesów z Chińczykami albo Amerykanami. A skoro nawet tam, na tej Wyspie Dziewiczej Natury i Dbałości o Środowisko, wszystko rozchodzi się o pieniądze, to jak ma być w pozostałych zakątkach planety? Gdy filmowi politycy przekonują Islandczyków o tym, że ekosabotaż doprowadzi do podwyżek cen, strach przed ukrytymi ludźmi odchodzi w zapomnienie. Lenistwo i własna wygoda są wrogiem numer jeden walki o lepsze środowisko. A Halla, oskarżająca swoją siostrę bliźniaczkę o egoizm, sama dojdzie do ściany w swojej w swoim altruizmie.

Koniecznie musicie obejrzeć ten film. Nie tylko ze względu na tematykę ekologiczną, świetny islandzki humor oraz bardzo pomysłowe wpisanie muzyki (Davíð Þór Jónsson) w narrację i obraz. Dla takiego islandofila jak ja, oglądanie tego filmu to była czysta przyjemność. Raz, że Reykjavik wydawał się tak bardzo znajomy, dwa, że twórcy przemycili do produkcji tak wiele islandzkich elementów kulturowych, że aż grzechem byłoby ich tu nie wymienić. Oto więc krótki przewodnik na przed lub po wizycie w kinie.

UWAGA SPOILER

Kobieta z gór

Fjallkonan – takim pseudonimem Halla podpisuje swój manifest. Od pierwszych chwil przywołało to uśmiech na mej twarzy, bo choć nazwę można tłumaczyć dosłownie – Halla działała w górach, stamtąd też pochodzi – to jednak postać Kobiety z gór ma znacznie dłuższą tradycję. Można poczytać o tym choćby w długim, ale bardzo solidnym, wstępie doktora Konefała do monografii kina islandzkiego. W dużym skrócie Fjallkonan jest personifikacją całej Islandii (jak niemiecka Germania czy włoska Italia). Motyw ten żywo jawił się w literaturze i sztuce XIX wieku, ale wciąż obecny jest w obchodach Święta Niepodległości 17 czerwca. To wtedy właśnie wybiera się lokalną piękność, która dostąpi zaszczytu wystąpienia w stroju narodowym podczas ceremonii.

Thingvellir

Pewnie tego miejsca nie trzeba przedstawiać nikomu, kto co nieco słyszał o Islandii. A jednak realizatorzy filmu znów zrobili sympatyczny ukłon w stronę tych, którzy znają historię tego miejsca. Podczas wizyty delegacji z Chin w Dolinie Zgromadzeń mowa jest o władzy ustawodawczej i sądowniczej doby osadnictwa, I właśnie w momencie, kiedy przewodnik opowiada o Radzie Praw (Lögrétta), przedstawiciele islandzkiego rządu dowiadują się o wyczynie Kobiety z Gór i jej manifeście. Wszyscy stają w okręgu (właśnie jak goðar!) i naradzają się, jak sprawę zabić w zarodku. Nie ma więc przypadku, że scena ta rozgrywa się właśnie w miejscu początków islandzkiej demokracji. Mimo że to, jak zachowują się islandzcy politycy w filmie, dalekie jest od dobra ogółu.

Jón Gnarr

A kim jest ów przewodnik chińskiej grupy? Chyba tylko na Islandii jest możliwe, aby grupę tej rangi obsługiwał sam prezydent kraju. Lecz najlepszym dowcipem jest to, kto gra prezydenta Islandii. To Jón Gnarr, postać idealna do tej roli – aktor, ale i polityk. Znany na Wyspie jako człowiek wielu talentów: członek zespołu punkowego, aktor kinowych hitów, ale w ostatnich latach przede wszystkim charyzmatyczny burmistrz miasta Reykjavik. Świat poznał go nie tylko dzięki niekonwencjonalnemu stylowi zarządzania miastem, ale też dokumentowi poświęconym jego drodze do zwycięstwa w wyborach lokalnych. Gnarr wciąż próbuje swych sił w polityce, więc obsadzenie go w tej roli było znakomitym wyborem!

Kobieta-superbohaterka

Ostatnim sympatycznym intertekstem, a może raczej bezpośrednią inspiracją dla scenarzystów, jest historia pewnej Islandki sprzed lat. Chodzi o Sigríður Tómasdóttir, córkę farmera, który w XX wieku posiadał teren z wodospadem Gullfoss na swoją własność. Kiedy ojciec otrzymał propozycję sprzedania wodospadu pod budowę elektrowni wodnej pewnemu Anglikowi, Sigríður postanowiła wziąć sprawy w swoje ręce. Ta niewykształcona, ale uparta kobieta wynajęła prawnika i przez lata procesowała się z państwem. Kiedy ostatecznie przegrała, zagroziła, że rzuci się w wody Gullfoss, skoro i tak musi być świadkiem przekształcenia jej ukochanego miejsca. Sabotaż poskutkował, bo do dzisiaj możemy oglądać jeden z najpopularniejszych wodospadów Islandii bez większej interwencji człowieka. A pomnik bohaterki stoi tuż obok.

Inna poprzedniczką filmowej Halli jest Björk. Piosenkarka wkręciła się na początku XXI wieku w projekt Náttúra, którego celem była walka z produkcją i eksportem aluminium. Piosenkarka zaangażowała się w wsparcie zielonej energii i rozwiązań odnawialnych, koncertowała i nagrywała piosenki na dobra tej sprawy. Na swój własny sposób walczyła więc z hutami aluminium na Islandii, mając ten sam cel i powód, co bohaterka filmu “Kobieta idzie na wojnę” – unikatowość dziewiczej przyrody islandzkiej.

Motywów i puszczania okiem do widza jest więcej, ale poprzestanę na tym. Nie będę psuć Wam zabawy w szukaniu ich na własną rękę.

16 października, 20185 września, 2019

Reykjavik to nie Islandia

Pretekstem do napisania tego posta była notka prasowa Iceland News Polska o tym, że Perlan przygotowuje na jedną z wystaw sztuczny klif z siedzącymi na nim dziesiątkami wypchanych maskonurów. Instalacja ma naśladować urwisko Látrabjarg, bodaj najpopularniejszy punkt do obserwacji tych właśnie ptaków.

Pierwsze pytanie jakie sobie zadałam: PO CO? Czy przy dostępności dobrej jakości zdjęć w Internecie oraz technologii VR potrzebujemy staromodnych rozwiązań na miarę XIX-wiecznych panoram? Owszem, pobudzały one wyobraźnię naszych dziadków, dzisiaj natomiast realistycznie malowane pejzaże podsypane piaskiem, w który wetknięte są gdzieniegdzie suche gałęzie i wypchane zwierzęta stanowią muzealny relikt i traktowane są z przymrużeniem oka.

A jednak Perlan decyduje się na klif ukraszony trupkami. Nie pomaga tutaj fakt, że maskonury to obok koni islandzkich najmilej i najczęściej kojarzone z Islandią zwierzęta i choć w stolicy nie brakuje sklepów, w których można kupić wypchanego maskonura (dla tych, co nie zdążyli w Reykjaviku jest jeszcze nadzieja na lotnisku), środowisko islandofilów podzielone jest na grupę “nie przeszkadza mi, że Islandczycy zabijają maskonury” oraz grupę “maskonury to przyjaciele, a ja nie jem przyjaciół”. Zachwyt nad maskonurami ma jednak zawsze podobny finał: kiedy już znajdujemy się na Wyspie to marzymy o zrobieniu zdjęć tym urokliwym ptaszkom. A cena jest wysoka. Niejeden turysta spadł z klifów we mgłę, ja z kolei przemierzyłam sporą część Heimaey w deszczu, cała mokra, bo z uporem przekonywałam się, że “tam, właśnie tam” zobaczę w końcu pierwsze w życiu maskonury. Dlatego też pojechałam do Akranes, bo “ktoś widział tam maskonura”. Czyli przez maskonury można oszaleć. A mieć z nimi fotkę to trochę must-have wycieczki na Islandię. Ja miałam dwa podejścia, dopiero za trzecim mi się udało… (A kto jest złośliwy, to powie, że w sumie i tak niewiele maskonurów widać na tym zdjęciu)

fot. Borkowska Trippin’

Dlatego pomysł na instalację pełną nieruchomych ptaszków interpretuję jako ukłon w stronę turystów. Po co fatygować się na dalekie Fiordy Zachodnie, po co płynąć na Vestmannaeyjar albo na Flatey, lub – jeszcze dalej – na Grimsey? Skoro chodzi tylko o fotkę maskonura, do tego najlepiej z odpowiedniej odległości, może warto załatwić sprawę w Perlanie, gdzie maskonur nie ucieknie sprzed obiektywu, a nam uda się zrobić selfie w dogodnej ilości powtórzeń? Oczywiście śmieję się, bo mam nadzieję, że podróż na wymienione przeze mnie zakątki Islandii nie bierze się tylko i wyłącznie z chęci podglądania maskonurów. A nawet jeśli, to na świecie są jeszcze zapaleni ornitolodzy, którzy zadowalają się nacieszeniem oczu miast obiektywów.

Ale może jednak mam rację? Pod Perlanem zaaranżowano już przecież sztuczny gejzer, który w pewnym stopniu zastępuje wycieczkę na śmierdzące siarką pola z prawdziwym Geyserem. W stolicy znajduje się też instytucja zapewniająca zorzę polarną przez cały rok – wystarczy włożyć okulary i ma się pełne aurora experience. Niedawno w Reykjaviku otworzył się także Ice Bar, który – być może zdaniem niektórych – daje namiastkę zwiedzania Jökulsárlón. W stołecznym zoo można oglądać renifery. Czekam jeszcze na miejską wersję któregoś z najpopularniejszych wodospadów oraz cotygodniową aranżację wybuchu Eyjafjallajökull. I właściwie nie trzeba byłoby już w ogóle opuszczać stolicy, żeby zwiedzić Islandię w pigułce. Można tu przecież nawet spotkać niedźwiedzie polarne, choć na razie tylko w sklepach z pamiątkami.

Pamiętam, jak kolega ze studiów wrzucił na Instagrama fotki Hallgrímskirkji, że było to tuż przed moim pierwszym wyjazdem na Islandię i zadawałam mu mnóstwo pytań o podróżowanie po Wyspie. “Byłem tam tylko na weekend i wyłącznie w Reykjaviku”, powiedział i na tym skończyła się nasza rozmowa. Może to z mojej strony bardzo brzydko, ale pomyślałam, że kolega jest trochę bezmyślny. Nawet przy “o niebo tańszych” cenach lotów na Islandię, Reykjavik nie stał się jeszcze typowym miastem na city break. Hm, być może mogą sobie na to pozwolić bogacze lub podróżujący przesiadający się do samolotów lecących w kierunku Stanów Zjednoczonych. Ale w przeciwieństwie do wielu stolic europejskich, takich jak Paryż czy Londyn, zwiedzenie Reykjaviku nie załatwia nam sprawy “byłem na Islandii”.

Czy stołeczni Islandczycy nie robią wszystkiego, żeby zatrzymać nas w Reykjaviku? Z historycznego punktu widzenia, turystyka na Islandii została zamyślona w taki sposób, żeby Reykjavik był celem wszystkich przybyszów na Wyspę (mimo że wcale nie musi być, bo znajduje się relatywnie daleko od lotniska, nie jest więc tak, że siłą rzeczy znajdujemy się tam “przejazdem”). Przez lata była to bowiem jedna z niewielu miejscowości z tak rozwiniętą infrastrukturą przeznaczoną dla turystów: hostelami, restauracjami, muzeami. Zresztą, jako zwykle jedyne islandzkie miasto znane przybyszom, był to must-visit takiej wycieczki. Ale jeszcze w pierwszej dekadzie XXI wieku bardziej obeznany w “miejskich” atrakcjach turystycznych Islandii podróżnik zadawał sobie trud dotarcia chociażby do Húsavíku, gdzie do 2008 znajdowała się siedziba osławionego Muzeum Fallusów. Dzisiaj Muzeum Fallusów znajduje się w Reykjaviku i wydaje się to być częścią polityki centralizacji turystyki na Islandii.

Jak już kiedyś pisałam, promowanie Reykjaviku jako miasta atrakcyjnego turystycznie miało odciągnąć rzesze turystów od zagrożonych ich przeludnieniem punktów z innych części Wyspy. Nie oznacza to jednak, że mamy udać się do stolicy tylko po to, żeby oglądać w niej namiastki atrakcji turystycznych z całej Wyspy. Reykjavik i tak dla wielu podróżnych jest bazą wypadową dla wycieczek w różne zakątki Islandii, a przynajmniej da się ze stolicy zrealizować jednodniowe wypady po Golden Circle, na półwysep Snæfellsnes czy nawet do Viku i z powrotem. Ci, którzy okrążają Wyspę Jedynką, prędzej czy później zatrzymują się w Reykjaviku. Tutaj można zrobić większe zakupy, wynająć lepsze samochody, znaleźć nieco tańsze bazy noclegowe.

Cały mój wywód kończy się gorzkim stwierdzeniem, że Reykjavik to tylko wydmuszka i nikt z turystów by się tam nie zatrzymał, gdyby nie musiał. Nic bardziej mylnego! Abstrahując od tego, co dyktują nam przewodniki, ciągnie nas do Reykjaviku, bo stolica stanowi klucz do zrozumienia islandzkiego społeczeństwa. Są tu przecież muzea i inne instytucje, dzięki którym możemy poznawać kulturę, nie mniej przecież kuszącą islandofilów od islandzkiej przyrody. I choć wiele z podanych tu przeze mnie informacji potwierdza fakt, że Reykjavik staje się powoli taką “Islandią w pigułce”, dedykowaną turystom dysponującym mniejszą ilością czasu na objazd Wyspy, punkt wyjścia – czyli ściana maskonurów jako “ścianka” do fotek” – był z zamierzenia prowokacją. Jak głosi bowiem wspominany na początku tego posta artykuł, instalacja ma być częścią wystawy poświęconej roli wody w islandzkim ekosystemie. Co jednak turyści zrobią z tą “ścianką”, przekonamy się dopiero po 1 grudnia, czyli kiedy wystawa zostanie oficjalnie otwarta.

12 marca, 201629 września, 2019

8. Sæglópur: Maskonury i inne stworzenia

Chciałabym powiedzieć, że maskonury nie potrafią latać, bo wówczas miałyby coś wspólnego z kurami.

W moim przekonaniu braciszek arktyczny, czyli po łacinie Fratercula arctica, czyli po angielsku „puffin” (pękatek), czyli po islandzku lundi, nic wspólnego z kurą nie ma. To słodziutkie stworzonko zamieszkujące wyspy i wybrzeża północnego Atlantyku, bardzo popularne na Islandii i uważane za gatunek chroniony, według Islandczyków coś wspólnego z kurą jednak ma, bo gotuje się z niego rosół. Nie wiem czy akurat rosół, ale mięso maskonura tak czy siak jest lokalnym specjałem. W świetle dawnych dyskusji na temat jedzenia koniny moje rozwlekanie się nad losem ptaków o wielkości niespełna 40 cm wydaje się żałosne, jednak zastanawia mnie podejście mieszkańców do jedzenia zwierząt, które wedle ludowego przekonania są inkarnacją marynarzy i rybaków, którzy ZGINĘLI NA MORZU.

Ochrona przyrody

Ochrona fauny nie jest mocną stroną Islandczyków. Zaczynając od jedzenia maskonurów, przez zabijanie wielorybów po maksymalne połowy ryb – Islandczycy zawsze znajdą powód, by wytłumaczyć się ze swojego zachowania. Maskonury były nierzadko podstawowym pożywieniem pierwszych mieszkańców wyspy, stąd ich miejsce w dzisiejszym tradycyjnym islandzkim menu. Polowania na wieloryby w Islandii rozpoczęto już w XII wieku i do dzisiaj zwierzęta te wykorzystywane są to produkcji tranu i mięsa, które pojawia się w kebabie [sic!] i jest zjadane również przez turystów. Od wielu lat rządy różnych państw oraz organizacje międzynarodowe próbują wpłynąć na Islandię, aby zaprzestała połowów. WWF i Greenpeace prowadzą intensywne kampanie przeciwko działaniom myśliwych, doprowadzając nawet ponad 70 tysięcy osób z całego świata do podpisania swoistej deklaracji, że odwiedzą Islandię tylko jeśli państwo zaprzestanie połowu wielorybów. Choć można by przypuszczać, że kraj ma kłopoty z tego tytułu, jego opinia na arenie międzynarodowej ma się dobrze.

Bo poza bestialskim wedle ekologów traktowaniem zwierząt wodnych, Islandia chwalona jest za generalną ochronę przyrody nieożywionej. Mogą tego dowieść obiekty, które udało nam się już oglądać: gejzery, wodospady, jeziora wulkaniczne, lodowce, utrzymywane głównie z powodów turystycznych. Na terenie wyspy znajduje się pięć parków narodowych, z których trzy połączono niedawno w jeden Vatnajökulsþjóðgarður, uważany za największy park narodowy w Europie, bo obejmuje niemal całą wschodnią część wyspy. Warto zatrzymać się na dłużej w okolicach parku Jökulsárgljúfur, uważanego za najpiękniejszy na Islandii, a stanowiący obecnie fragment parku Vatnajökull.

W obrębie tego rezerwatu można zobaczyć dwie bardzo ciekawe kaskady: najpotężniejszy wodospad Europy, Dettifoss, którego moc wynosi średnio 85 megawatów oraz Selfoss, mniej okazały, ale oryginalny, bo spadający w poprzek rzeki. Natomiast nieco dalej znajduje się Goðafoss, wodospad bogów, bowiem wedle średniowiecznej kroniki Íslendingabók (Księgi Islandczyków), po przyjęciu chrztu lögsögumaður ówczesnego Althingu wrzucił do wodospadu posągi pogańskich bóstw.

Te biedne wieloryby

Znajdujemy się na północnym wschodzie Islandii. Udamy się teraz do portowej miejscowości Húsavík, której podstawową atrakcją są morskie ssaki. Delfiny i wieloryby chętnie podpływają do samej zatoki, można także wybrać się na wycieczkę statkiem, wówczas prawdopodobieństwo ujrzenia wieloryba jest naprawdę wysokie – o ile ktoś wcześniej nie zaatakuje go harpunem. W tym samym miejscu można też oglądać maskonury na wyspie Lundey, która jest terenem chronionym i przeznaczonym do wylęgu ptaków. Dzięki takiej wycieczce mogę się wreszcie przekonać, że maskonury nie budują gniazd, ale wydłubują nory wysoko w skałach (a więc po to im te grube dzioby!) drążąc nawet metrowe tunele w ziemi. Po takim standardowym, trwającym około trzy godziny rejsie warto się osuszyć i ogrzać, bo morska bryza w tym kraju nie wpływa korzystnie na moje zdrowie. Czas na małe zwiedzanie okolicy. Zaraz po wielorybim rejsie drugim hitem miasta jest Hvalasafnið á Húsavík (Muzeum Wielorybnicze), ale omijam je szerokim łukiem, bo obawiam się najgorszego. Przed wejściem niespodzianka: wypchany niedźwiedź polarny, czyli jesteśmy w temacie. Okazuje się, że na Islandii zamordowanie niedźwiedzia jest świetną okazją do wykazania się męstwem i odwagą, więc ten nieszczęsny miś, który przypłynął sobie w 1969 roku na krze aż z Grenlandii do wyspy Grímsey (leżącej idealnie na kole podbiegunowym) został z miejsca zabity i wypchany. Ale to nie koniec żartów. Otóż znajduję się w najdziwniejszym muzeum na świecie – Íslenska Reðasafn, czyli Muzeum Fallusów, szczycącym się kolekcją 150 penisów ssaków – od wielorybów po misia polarnego (nie sprawdzałam, czy to ten wypchany). Co ciekawe, w zbiorach brakuje jedynie ludzkiego członka, ale właściciele muzeum mogą spać spokojnie, bo znalazł się pewien szaleniec, który obiecał, że po śmierci jego penis trafi do kolekcji.

Wkurzające muszki

Lepiej mi zrobi, jeśli opuszczę to dziwne miejsce. Zdążę jeszcze cofnąć się do autostrady, a raczej nad jezioro Mývatn, które leży stosunkowo niedaleko. Znajdujące się pod ścisłą ochroną od roku 1974 „jezioro komarów” (mý to po islandzku „muszka, komar”) jest raczej ostoją ptaków, szczególnie łabędzi, niż komarów. Chociaż sami Islandczycy przeczą, jakoby nad jeziorem można było spotkać miliony owadów, można zaobserwować przy dobrej pogodzie całe chmary komarów unoszące się nad wodą. Widok jeziora jest piękny, ale dźwięk bzyczenia nie do zniesienia. Dlatego na koniec dnia wybiorę się jeszcze dalej, żeby zwiedzić dwa miejsca. Po pierwsze zaraz obok jeziora znajduje się laguna Jarðböðin, która śmiało może konkurować z Błękitną Laguną, znajdująca się tu woda ma identyczne właściwości, a i ceny są niższe i mniej tu nachalnych turystów. Warto wybrać się jeszcze w jedno niezwykłe miejsce, bo przywodzące krajobraz księżycowy. Pole Hverarönd słynie z tego, że nieustannie kipi i wrze. Pełne jest dymiących kopczyków i bulgocących błotnych oczek, a wszystko pachnie siarką, którą wydobywano tutaj aż przez 400 lat. W związku z wysoką temperaturą ziemi i nagminnymi oparzeniami turystów wybudowano tutaj skomplikowany system drewnianych podestów, przez co wygląd całego miejsca jest co najmniej kosmiczny.

Czas na odpoczynek i sen. Pytanie: gdzie można spać podczas wędrówki po islandzkim interiorze? Ze względu na atrakcyjne turystycznie punkty w niektórych miejscach łatwo znaleźć hotele, ale też skromniejsze hosteliki czy schroniska. Bardzo wygodną i oszczędną formą zakwaterowania są namioty, bowiem na Islandii biwakować można niemal wszędzie. Lepiej jednak nie stawiać namiotu na ternie parku narodowego. No i na polach Hverarönd.

P.s. Moja podróż na Islandię odbyła się w wyobraźni, z przewodnikami w ręku i muzyką Sigur Rós na uszach. Wszelkie powielane tu stereotypy czy błędne wyobrażenia zamierzam zweryfikować podczas prawdziwej wyprawy na wyspę.

Tekst został opublikowany po raz pierwszy w 2014 roku, na łamach internetowego czasopisma Magazyn (już nieistniejącego), a rok później wraz z całym cyklem – dzięki uprzejmości Marcina Kozickiego na stronie Stacja Islandia. Resztę cyklu można znaleźć w kategorii „Zapiski z podróży nieodbytej” oraz na wspomnianej stronie Marcina.

11 stycznia, 201629 września, 2019

7. Hún jörð: Wyspa wulkanów

MATKA ZIEMIA pokochała Islandię tak gorąco, że podarowała jej dużo wulkanów.

Na wyspie i sąsiednich wysepkach znajduje się ponad 130 wulkanów, z czego większość koncentruje się na południu kraju i w centrum, co jest jedną z wielu przyczyn osiedlenia głównie w partiach przybrzeżnych.

Jeśli chodzi o zagrożenia naturalne, nie ma reguły: mogą to być zarówno trzęsienia ziemi wynikające z położenia geologicznego wyspy, a także lawiny śnieżne czy powodzie lodowcowe (jökulhlaup), będące nierzadko następstwem wypływu wrzącej lawy rozpuszczającej lód. Samej lawy z erupcji w ciągu ostatnich 500 lat na Islandii było tyle, że stanowiło to połowę ilości ze wszystkich innych wulkanów na świecie w tym czasie. I choć od momentu zasiedlenia wyspy mniej niż 50 wulkanów na wyspie zaakcentowało swoją obecność, a dzisiaj czynnych jest ich tylko 26, część wybuchów była na tyle poważna, że zapisała się tak w historii państwa, jak i Europy.

Eyjafjallajökull

Zacznijmy od islandzkiego celebryty, wulkanu Eyjafjallajökull, dzięki któremu Islandia nie schodziła z ust wszystkich europejskich dziennikarzy i przewoźników przez kilkanaście dni kwietnia 2010 roku. Ten wulkan polodowcowy, czyli przykryty lodowcem o powierzchni 107 km2, dotąd wybuchał już czterokrotnie, zazwyczaj na spółkę z leżącym nieopodal kraterem Katla. Erupcja z 2010 roku była na tyle szczęśliwa, że nie obudziła sąsiada, dzięki temu straty był naprawdę niewielkie w porównaniu z poprzednimi aktywnościami – nie było ofiar w ludziach, jedynie trzeba było ewakuować pobliskie wsie. Emisja pyłów wulkanicznych do atmosfery i ich przedostanie się nad kontynentalną Europę zachmurzyło jedynie pasażerów lotniczych, których kwieciste wypowiedzi na temat Islandii i jej mieszkańców (szczególnie wymowa nazwy wulkanu) śmieszyły Islandczyków przez kolejne miesiące.

Bowiem to nie pierwszy raz, kiedy islandzka przyroda ma tak widoczny wpływ na życie codziennie Europejczyków. W historii odnotowano jeszcze jedną głośną erupcję, która miała miejsce 8 czerwca 1784 roku i trwała właściwie przez cały rok. Mowa o dwukrotnie niższym od Eyjafjallajökull wulkanie Laki, którego wybuch uznaje się za jeden z najpotężniejszych w dziejach świata, o czym świadczy chociażby nadanie mu specjalnej nazwy Skaftáreldar, czyli rzeki ognia. Lawa wydostawała się z 130 kraterów i zajęła powierzchnię ponad 500 km2, czego pamiątką jest rozległe pole, które mijam jadąc autostradą.

Ale to nie jedyne skutki tej erupcji; w wyniku zanieczyszczenia terenów rolniczych wymarło ponad 80 tys. owiec oraz pogłowie bydła zmniejszyło się o połowę, co pociągnęło za sobą głód i śmierć około 20 tys. mieszkańców. Chmura pyłu dotarła nad Europę Środkową, w Berlinie z nieba spadał pył, zaś we Francji zapanował nieurodzaj, co wedle panującego na Islandii przekonania, przerodziło się ostatecznie w przyczynę rewolucji.

Hekla

Do kolekcji warto dodać jeszcze najbardziej aktywny wulkan Islandii – Heklę, który mierząc 1491 m n.p.m., pełni także rolę najwyższego czynnego wulkanu na wyspie. Jego pierwszą erupcję odnotowano w roku 1104, potem wybuchy powtarzały się mniej więcej co kilkanaście lat, jedne trwały przez kilka dni, inne niemal rok. Trudno przewidzieć, kiedy Hekla znów się odezwie, ale najgorzej, jeśli milczy zbyt długo, bo to zwiastuje potężny wybuch. Zazwyczaj straty są niewielkie – choć wulkan znajduje się niedaleko brzegu, czyli miejsc zamieszkałych, ze względu na jego oczywiste niebezpieczeństwo u jego podnóży nie rozwinęła się żadna większa osada, stąd erupcje nie przynoszą wielu ofiar. Mimo to Hekla już od średniowiecza wyjątkowo przeraża mieszkańców Islandii, którzy nazywają wulkan „bramą do piekieł”. W świetle mitologii nordyckiej porównanie to nie jest bez znaczenia, ponieważ z tym wulkanem wiąże się zapowiedzią o apokalipsie – jej początkiem ma być przybycie z otchłani Surtra (odpowiednika rzymskiego Wulkana), który swoim ognistym mieczem zabije Frejra, boga obfitości, tym samym przyczyniając się do zagłady świata.

Islandzka flora i fauna

Lecz skoro jeszcze ów świat istnieje, zachwyćmy się jego urodą. Puste pola w okolicach wulkanów stały się domem dla niewielu, ale jednak kilku, gatunków roślin i zwierząt. Flora islandzka jest bardzo uboga, dominują łąki i tundra, czasem karłowate drzewka, ale na próżno szukać tu lasów – lokalny dowcip głosi nawet, że jeśli zgubisz się w lesie, to po prostu podnieś się. Byłoby jednak niesprawiedliwym powiedzieć, że drzew nie ma w ogóle; jest szansa zobaczyć jarzębiny, wierzby, jałowce i brzozy (w końcu imię Björk od czegoś wziąć się musiało). Jeśli chodzi o zwierzęta na Islandii, ląd zamieszkują głównie gryzonie, ale także zwierzęta typowe dla terenów subarktycznych: foki, renifery, sezonowo niedźwiedzie polarne.

Są też gatunki, których nazwy świadczą o islandzkim rodowodzie. Na przykład owczarek islandzki (Íslenskur fjárhundur), pies pasterski towarzyszący pierwszym osadnikom. Co prawda nie występuje już w swym naturalnym środowisku, ale jego rasa została odtworzona przez hodowców i figuruje wśród psów o radosnym usposobieniu i znoszących najtrudniejsze warunki, może posilić się nawet rybą!

Konie islandzkie

Innym zwierzęciem Islandii jest koń islandzki (Íslenski hesturinn), który powstał na skutek skrzyżowania różnych koni sprowadzanych na wyspę. W 982 roku Althing postanowił jednak zredukować ilość genów w obiegu i zakazał przywożenia koni na Islandię, dzięki czemu rasa wykształciła się przez tysiąclecie bez późniejszych domieszek. Konie były nie tylko niezbędne do codziennej pracy na wyspie, ale stanowiły także obiekt kultu – niejaki odpowiednik kreteńskiego byka. W mitologii nordyckiej wielokrotnie pojawia się postać konia; jeden z nich wyznaczył nawet miejsce wybudowania pierwszej osady na wyspie.

Islandię zamieszkuje również ponad 100 gatunków ptaków. Najchętniej kojarzonymi z wyspą są niepozorne maskonury, które można oglądać głównie na małych wysepkach niezamieszkałych przez człowieka. Te śliczne stworzonka mogłabym obserwować godzinami. Jeśli tylko na mojej drodze pojawią się maskonury, zaczynam żmudny proces oswajania i sesje zdjęciowe, dlatego wybaczcie mi, ale na mnie już pora.